Racistisch doen versus racistisch zijn

In 2013 ontstond er aardig wat consternatie toen Gordon op de televisie aan een medewerker van een Chinees restaurant vroeg of hij “number 39 with rice” zou gaan zingen. Er bleek een frappant contrast te zijn tussen de ophef in Angelsaksische landen hierover en de mening die velen hier hadden en vermoedelijk nog steeds hebben. In Nederland lijkt men naar het standpunt te neigen dat een racistisch grapje niet betekent dat je een racist bent. Een iets sterkere formulering komt ook voor: juist als je geen racist bent mag je racistische grapjes maken. In de VS, bijvoorbeeld, ligt dat allemaal simpeler: dat doe je gewooon niet.

Naar mijn smaak kan deze thematiek ook onderkend worden in de zwarte pieten discussie. Kijkend naar hoe deze zich ontwikkeld lijkt het erop dat we hier bezig zijn een omslag mee te maken naar het Angelsaksische standpunt. Op zich verheugend, lijkt me: het is op zn zachts gezegd begrijpelijk dat er racisme gezien wordt in de traditionele rol van zwarte piet.  Als we beginnen racistisch gedrag uit de samenleving te werken verdwijnt het fenomeen ook, lijkt de gedachte. Daar is best wel iets voor te zeggen. Ik heb wel gelezen over psychologische experimenten waaruit duidelijk bleek dat gevoelens en gedachten duidelijk kunnen gaan sporen met gedrag dat aanvankelijk nogal aangeleerd is. Echter, uit responstijden bij psychologische experimenten (b)lijkt te kunnen worden afgeleid dat het mentaal nogal wat vergt om tot een reactie te komen in voorbeeldsituaties waarin de rollen afwisselend door verschillende rassen worden gespeeld. Anders gezegd, we nemen de verschillen duidelijk waar, maar onze sociale modules bewaken dat het allemaal correct naar buiten komt.

… zolang we ons deze luxe kunnen veroorloven. Recent zijn twee afro-Amerikaanse mannen in de VS door politiehandelen gestorven. Vooral de berichten over Ferguson tonen dat onder de oppervlakte in de VS mogelijk nogal wat racisme sluimert. Ik heb in een krantenstukje daarna gelezen dat in de VS eigenlijk alles dat black is sowieso zo ver mogelijk uit de buurt van de politie blijft. (De beschrijving van en door een witte Nederlander in een groepje afro-Amerikanen die aan de politie wilde de weg wilde vragen was triest, hilarisch en verbijsterend. Ik geloof dat dat levensgevaarlijk kan zijn!) Eerlijk gezegd heb ik het gevoel dat de politie in Nederland veel beter functioneert en dat dit onderwerp er in elk geval constructiever bijligt. Neemt niet weg dat er nog veel te verbeteren valt. Maar de manier waarop dit in Angelsaksische samenleving wordt gehanteerd lijkt tot hypocrisie te leiden: braaf doen, maar ondertussen van binnen. Het werkt ook niet goed als mensen gevoelens gefilterd (moeten) uiten. Frappant dat bij de recente Sony-hack ook berichten naar buiten zijn gekomen waaruit blijkt dat in onderling email verkeer doodleuk racistisch getinte grappen over Obama zijn gemaakt! Ontkennen of verbergen wat van binnen leeft werkt op termijn nooit.

Ik denk dat racisme een blijk is van de universele angst voor de ander die bij de mensheid lijkt te zijn ingebakken – veilig in de eigen groep, al het andere is een (latente) bedreiging. De evolutie heeft vast niet voor niets bepaald dat wij voortdurend bewust zijn van de in-group versus de out-group. Of het nu gaat om shieten versus soenieten in Iraq na de val van Saddam en nog veel meer landen, moslims en christenen in Bosnië destijds, Hutu versus tutu in Ruanda, aboriginals en Australiërs of zwart versus wit in de VS, wat mij betreft mag dat allemaal onder de noemer ‘universele angst voor de ander’ worden geschaard. De racist zit ingebakken in ons waarnemingssysteem, bij iedereen. Als angst overhand krijgt komt het onderscheid meer naar de oppervlakte.